جایگاه تعزیه خوانی یا شبیه خوانی در فرهنگ ایران چیست؟
تعزیه خوانی چیست؟ به صورت عامیانه تعزیه خوانی به نمایشی مذهبی و سنتی ایرانی گفته می‌شود که در طی آن واقع کربلا و عاشورا توسط هنرورانی پیر و جوان به اجرا در می‌آید. در تعزیه خوانی هر کدام از هنروران یکی از شخصیت‌های اصلی کربلا را بازی می‌کنند. در حقیقت می‌توان گفت که این هنر از سویی به پیشرفت هنر تئاتر کمک کرده و از سویی دیگر روایتگر این واقعه عظیم و فراموش نشدنی است. در این مطلب هر آچه که باید در خصوص مراسم تعزیه خوانی بدانید را برای شما گرد‌آوری کرده‌ایم.
مطالب مرتبط: دوره های سینمایی
تاریخچه تعزیه خوانی
بسیاری از کارشناسان مذهبی بر این باور هستند که تعزیه خوانی علی‌رغم اینکه درون مایه‌ای اسلامی دارد، ریشه‌های آن ایرانی است. برای نمونه می‌توان به فرهنگ شاهنامه‌خوانی و پرده‌خوانی ایرانیان اشاره کرد که در واقع چیزی شبیه به تعزیه است اما مضمونی ایرانی حماسی دارد. در ادامه این بخش به شما خواهیم گفت که تعزیه خوانی در چه دوره‌هایی تاریخی در کشور اجرا می‌شده است.
از جمله مناطق مشهوری از کشور که تعزیه‌خوانی در آن اجرا می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تهران
- البرز
- کرمان
- یزد
- اصفهان
- مرکزی
- قزوین
- قم
۱. جایگاه تعزیه خوانی در دوران صفویان چیست؟
بسیاری از جهانگردانی که در دوان صفویه از ایران بازدید کردهاند از خود تجربیات خود در زمینه مشاهده شبیه خوانی بارها و بارها نوشته‌اند. برای نمونه تاورنیه در جایی اشاره کرده که تعزیه خوانی در میدان نقش جهان اصفهان همواره اجرا می‌شده است. تعزیه در نیم قرن پایانی دوران صفویه شکل نهایی را به خود گرفت و به حالتی در آمد که امروز رایج است. به همین خاطر نیز می‌توانیم دوره صفویه را به قطع شروع تعزیه به شکل امروزی و نمایشی آن بدانیم.
۲. جایگاه هنر تعزیه خوانی در دوره قاجاریه
خصوصیات تعزیه خوانی در دوران قاجار چیست؟ فتحعلی شاه دومین پادشاه قاجار مردی مذهبی بود که به تعزیه خوانی علاقه فراونی داشت. در دوران ناصر الدین شاه این علاقه بیشتر می‌شود و تعزیه در ایران توسعه پیدا می‌کند؛ به گونه‌ای که شخصا برای تماشای این هنر به تکیه‌ها و حسینیه‌ها می‌رفت.
پس از گذشت مدتی ناصرالدین شاه متوجه شد که تکیه حاج میراز آقاسی گنجایش لازم را برای مردم ندارد و به همین دلیل نیز دستور ساخت تکیه دولت را داد. نخستین تعزیه دولت در بهمن ماه سال ۱۲۵۲ شمسی برگزار شد و به غیر از وقفه دو ساله‌ای که داشت تا زمان مرگ ناصرالدین شاه هر سال تعزیه در آن برقرار بود. بعدها تکیه دیگری هم در تهران ساخته شد.
آداب و قوانین شبیه خوانی
تعزیه خوانی هم شبیه به هر هنر دیگری برای خود قواعدی دارد که آن را از دیگر اشکال نمایشی جدا می‌کند؛ از چگونگی اجرا و مضمون گرفته تا مکان نمایش و صحنه و پوشاک بازیگران باید از قوانین آن پیروی کند. معمولا تعزیه‌خوانی روی سکو یا صفه مسان صحن تکیه، روی بام مسطح و برجسته آب انبار حسینیه، روی تختگاهی ساخته شده با الوار و تیرچوبی روی حوض سراها، کاروانسراها و خانه‌ها یا صحن امامزاده و فضاهای عمومی برگزار می‌شد. در فصولی مثل زمستان یا تابستان که نشستن در محیط باز آزادهنده می‌شد، چادری بر روی محل تعزیه زده می‌شد تا مردم از گرما و سرما در امان باشند؛ چادرهایی از جنس کشمیر و پارچه‌هایی گران قیمت. این چادرها را با پوست حیوانات که بر روی آن‌ها زره‌ها، خنجرها و سپرها و انواع سلاح‌ها بود، مزین می‌کردند.
۱. نمادها و نشانه‌ها در شبیه خوانی کاربرد بسیاری داشتند
جایگاه نمادها و نشانه‌ها در تعزیه خوانی چیست؟ نمادها و نشانه‌ها کاربرد وسیعی در مراسم تعزیه داشتند و با هدف انتقال مفاهیم عمیق مورد استفاده قرار می‌گرفتند. به این ترتیب مخاطب می‌تواند راحت تصویر‌سازی ذهنی داشته باشد. برای مثال تشت آب و چند شاخه گیاه، شط فرات و نخلستان را یادآور می‌شود.
چند بار دور زدن اطراف صحنه، به معنای پیمودن راه و فاصله دراز و سفری طولانی است. آرام یا به تاخت رفتن با اسب یا پیاده، نشانه‌ای رفتن از جایی به جایی دیگر بود و با چرخ زدن به دور خود، تغییر جا و محل را به بینندگان القا می‌کردند.
۲. اهمیت فرم و رنگ لباس‌ها در تعزیه خوانی یا شبیه خوانی
اهمیت فرم و رنگ لباس‌ها در تعزیه خوانی چیست؟ هم فرم و هم رنگ لباس در تعزیه معنایی دارند. لباس، چکه قرمز، آستین‌های بالا زده و خون آلوده معرفی کننده شمر و یا یکی از قاتلان و دشمنان امامان معصوم است. جامه ترمه و عمامه از جنس پارچه قیمتی معرف خلفای غاصب آن دوره و جامه بلند سبز رنگ نیز به امامان اشاره دارد.
پوشیدن پیراهن سفید‌رنگ و زره و کلاه‌خود بر روی جامه سبز، هنگام نبرد در صحنه جنگ را نشان می‌داد و پیراهن مشکی و پوشاندن صورت به طوری که فقط چشمان از آن بیرون باشد، معرف زنان تعزیه بود. شیطان کلاهی بوقی بر سر می‌گذاشت و لباسی به شکل دلقکان می‌پوشید. شبیه حضرت ایوب (ع) و حضرت سلیمان (ع) و کسانی که شبیه ملائک مقرب را در زندگی پیامبران در می‌آوردند، جام بلند سفید رنگ می‌پوشیدند. به همین خاطر در تعزیه نیازی نبود «شبیه‌ها» خودشان را معرفی کنند. چرا که لباس‌های آن‌ها نشان می‌داد که چه کسی هستند.
مراحل تعزیه خوانی یا شبیه خوانی
مراحل تعزیه خوانی چیست؟ تعزیه‌خوانی بر اساس یک سلسله مراتب خاص انجام می‌شود. افرادی که وارد تعزیه می‌شوند، معمولا از دوران کودکی در نقش بچه خوان آغاز به کار کردهاند. طبقه‌بندی اجرای تعزیه هم به این شکل است که زمانی که کسی بچه‌خوانی می‌کند، اول نقش سکینه و رقیه را بازی می‌کند؛ سپس طفلان مسلم و بعد قاسم‌خوانی می‌کند. به اعتقاد پیشکسوتان تعزیه‌خوانی، یک طفلان مسلم‌خوان خوب می‌تواند یک قاسم‌خوان خوب نیز باشد و به همین ترتیب، یک قاسم‌خوان خوب می‌تواند به یک علی‌اکبرخوان خوب تبدیل شود. علت هم آن است که این نقش‌ها مکمل یکدیگر هستند و آوازها در دل یکدیگر قرار می‌گیرند.
دوره علی‌اکبرخوانی که تمام شد، تعزیه‌خوان وارد دوره “شهادت‌خوانی” می‌شود و در صورتی که صدای خوبی داشته باشد، شهادت‌خوان می‌شود. اما در شرایطی که صدای تعزیه‌خوان ضعیف بوده و خوب باشد، زن‌پوش می‌شود. پس از این که یک تعزیه‌خوان دوره شهادت‌خوانی را به پایان برساند دیگر محاسنش سفید شده و می‌تواند یک امام‌خوان باشد.
آن شخصی که در راس شهادت‌خوانی قرار می‌گیرد هم امام‌خوانی می‌کند و هم عباس‌خوانی. مرحله پایانی تعزیه خوانی، امام‌خوانی است که فرد حتما باید باتجربه و میانسال باشد. چرا که در این سن، صدا کمی ضعیف‌تر شده و سوز بیشتری دارد.
تعزیه خوانی هنری برخاسته از تاریخ و فرهنگ ایران زمین است
متاسفانه در حال حاضر به هنر نمایشی – ملی تعزیه‌خوانی توجه اندکی می‌شود. در بسیاری از موارد هم شاهد ایجاد تغییراتی در شکل اصیل تعزیه‌خوانی هستیم؛ در حقیقت باید گفت که بیشتر تعزیه‌هایی که در حال حاضر اجرا می‌شوند، بیشتر به هنر نمایشی تئاتر با مضمون مذهبی شبیه هستند تا آنکه برگرفته از هنر ملی تعزیه‌خوانی باشند. البته در بعضی شهرها و روستاهای کوچک هنوز رگه‌هایی از آن هنر اصیل و قدیمی به چشم می‌خورد.
سوالات متداول
منظور از موافق خوان در تعزیه خوانی چیست؟
به نقش‌هایی گفته می‌شود که در سپاه امامان و نیروهای خیر هستند.
یک تعزیه خوان باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟
شعردانی، درست خوانی، صدای خوش، بیان صحیح اشعار، شناخت موسیقی و دستگاه‌های آن، تیزهوشی، بداهه گویی و نکته‌پردازی از خصوصیات یک تعزیه خوان هستند.
بدون دیدگاه